|
Standaart orgel
Standaart orgel
Orgel
Interieur Protestantse kerk Callantsoog (foto: Maarten Rog www.orgelfoto.nl)
Speeltafel Standaart-orgel Callantsoog met trekregisters v.l.n.r. Mixtuur 3 sterk, Octaaf 2', Fluit 4', Octaaf 4', Vox Celeste 8' , Gamba 8', Roerfluit 8', Bourdon 16', Prestant 8', Koppel pedaal, Bourdon 16' (ped.) (foto: Maarten Rog, www.orgelfoto.nl)
Front Standaart-orgel Protestantse Kerk Callantsoog (foto: Maarten Rog, www.orgelfoto.nl)
ALGEMENE GEGEVENS
Eénklaviers-pijporgel met gekoppeld pedaal
Orgelbouwer: A. Standaart Rotterdam
Mechanische sleeplade (pedaal: pneumatisch)
Manuaalomvang: C-F3. Pedaalomvang: C-b
Winddruk: 75 mm
Breedte 2, 50 mt
Diepte 1, 35 mt Pedaal
Hoogte midden 3, 40 mt
Hoogte zijkanten: 3, 00 mt
DISPOSITIE
Manuaal
| Bourdon |
16' |
Subbas 16' (op register staat Bourdon) |
| Prestant |
8' |
Pedaalkoppel |
| Roerfluit |
8' |
|
| Gamba |
8' |
|
| Vox Celeste |
8' |
|
| Octaaf |
4' |
kwint/tertskoor |
| Fluit |
4' |
|
| Octaaf |
2' |
+ kwint/tertskoor |
| Mixtuur |
II-III |
|
JAARTALLEN
1900: Vermoedelijk bouwjaar
1909: Levering uit voorraad en plaatsing door fa. A.Standaart Rotterdam in de Herv. Kerk te Rijswijk (N.B.).
1920: Door A.Standaart zelf uitgebreid met een kwint- en tertskoor op de discant van de Octaaf 2' en een Mixtuur 2-3 sterk op een nieuwe aanbouw-sleep
1957: Verkocht aan fa. Pels & Zn
1959: Aangekocht (prijs fl. 8750,-) door de Herv. Kerk Callantsoog en aldaar door de fa. Pels & Zn geplaatst
1972: Restauratie (beperkt) Gerard Verloop (adviseurs o.a.Klaas Bolt en H.G. Kamphuis)
1978/79: Restauratie (volledig) fa. Jos. Vermeulen
2006: Restauratie fa. Flentrop
ORGELBOUWER A. STANDAART
Adrianus Willem Jacobus Standaart werd geboren op 12-02-1882 in Rotterdam en overleed op 11-01-1958 in Schiedam. Zijn grootvader van moeders kant, Adrianus v. d. Haspel (1824-1911), naar wie hij was vernoemd, was orgelmaker en medefirmant geweest bij Kam en Van der Meulen, destijds een belangrijke orgelmaker in Nederland (de oprichters waren opgeleid bij resp. Bätz en Van Dam). Nadat dit bedrijf in 1869 was opgeheven is V.d. Haspel als zelfstandig orgelbouwer verder gegaan. Vermoedelijk nam hij toen het opdrachtenpakket en een deel van de boedel van Kam & V.d. Meulen over. Ongetwijfeld heeft hij kleinzoon Adriaan, die naar hem was was vernoemd, de liefde voor het vak van orgelbouwer bijgebracht.
Zijn opleiding heeft Adriaan Standaart gekregen bij orgelbouwer Maarschalkerweerd & Zn in Utrecht. Zoon Michaël Maarschalkerweerd paste in het bedrijf van zijn vader nieuwe vindingen toe, zoals de pneumatische kegellade. Bovendien werkte hij fabrieksmatig, zoals hij dat in Parijs had gezien bij de beroemde orgelbouwer Cavaillé-Coll, die zijn eigen bedrijf een fabriek noemde (Manufacture d'Orgues d' Eglise). Onder invloed van wat hij in Parijs gehoord en gezien had bouwde Michaël orgels die meer geschikt waren voor het spelen van 19-eeuwse romantische werken dan voor de uitvoering van barokmuziek. Het orgel in het Concertgebouw is een van de bekendste Maarschalkerweerd-orgels.
Adriaan Standaart keerde na zijn opleiding bij Maarschalkerweerd in 1900 weer terug in Rotterdam. Hij was toen pas 18 jaar. In 1904 (grootvader V.d. Haspel was toen 80 jaar) richtte de jeugdige Adriaan de orgelmakerij A. Standaart op onder de naam: "Ateliers voor Kerkorgelbouw A. Standaart". Het bedrijf werkte fabrieksmatig (zoals ook Maarschalkerweerd deed) en kon daardoor voor een lagere prijs orgels leveren. Later werd de naam van het bedrijf omgezet in "N.V. Standaart's Orgelfabrieken".
Het systeem dat hij meestal bij nieuwbouw leverde was de toen moderne pneumatische kegellade met inlatende wind. Een enkele keer vervaardigde hij ook éénklaviersorgels met de ouderwetse, maar degelijke mechanische tractuur. Standaart werkte veel met aangekochte materialen. De fronten waren doorgaans gebaseerd op enkele prototypes.
De firma was aanvankelijk gevestigd aan de Scheepmakershaven, verhuisde daarna naar de Raephorststraat
vervolgens naar de Zoomstraat en later nog naar de Gerrit van der Lindenstraat, steeds in Rotterdam. In
1923 werd het bedrijf verplaatst naar Schiedam. In de beste jaren werkten er zo’n 40 man personeel.
Tot ca. 1920 werden er alleen orgels gebouwd voor kerken. Vanaf 1920 bouwde de firma ook orgels voor concertzalen en bioscopen, in eerste instantie bestemd om "stomme" films van bijpassend geluid te voorzien. De theaterorgels hadden praktisch altijd een pneumatische tractuur. Vanaf 1920 tot 1935 bouwde de firma in Nederland ca. 45 theaterorgels. Op het orgel in het Passage Theater in Schiedam worden nu nog regelmatig concerten gegeven.
In 1935 ging de orgelmakerij Standaart failliet. Er bleef nog een aantal jaren een onderhoudsdienst van Standaart bestaan, waar ook G.H. Kamphuis (zie later) werkte.
GESCHIEDENIS ORGEL
Het Standaart-orgel in Callantsoog komt oorspronkelijk uit de Hervormde Kerk van Rijswijk. Volgens de website van de Hervormde Kerk van Rijswijk (NB) stond het orgel voor de plaatsing in Rijswijk in voorraad bij de fa. A.Standaart en zou het reeds gebouwd zijn in 1900, het jaar waarin de jonge A. Standaart uit Utrecht terugkeerde in Rotterdam. Citaat uit deze website:
"Het eerste orgel is in 1907 (de werklijst op de site Standaart-orgels vermeldt: 1909) geplaatst. Dit instrument is in 1900 gemaakt door orgelbouwer firma A. Standaart te Rotterdam. Waarschijnlijk heeft dit orgel eerst op voorraad gestaan bij de firma Standaart. Deze firma was eigenlijk een orgelfabriek. Aan het begin van de twintigste eeuw zijn er door deze firma zeer veel orgels gebouwd en geplaatst. Dit orgel had één manuaal en een vrij pedaal. Het orgel was romantisch van aard en had een warme klank. Het had een mechanische tractuur (overbrenging van speeltafel naar orgelpijp)."
Het moet dan een van de eerste orgels zijn geweest die de jonge Adriaan Standaart heeft gebouwd, vermoedelijk in de werkplaats van grootvader V.d. Haspel en vervolgens ingebracht in de boedel van de in 1904 opgerichte fa A. Standaart.
In 1907 (of 1909?) wordt het verkocht aan de Hervormde Kerk in Rijswijk (NB) en aldaar in de kerk geplaatst op een veranda.
In 1957 wordt het buiten gebruik gesteld en verkocht aan B. Pels en Zoon.
In 1959 koopt de Hervormde Kerk van Callantsoog het orgel en plaatst de Fa. Pels & Zoon het op een verhoging in de kerk van Callantsoog.
In de jaren daarna was het orgel (door de toenmalige heteluchtverwarming in de kerk) langzamerhand in een zeer slechte staat geraakt.
In 1972 vond een beperkte restauratie plaats door de bekende orgeldeskundige Gerard Verloop uit Schagen. Hierbij raadpleegde hij o.a. Klaas Bolt (stadsorganist Haarlem, Monumentenzorg) en Henk Kamphuis (oud-werknemer van A. Standaart) als adviseurs.
Enkele citaten uit Verloop's brief dd. sept. 1972 aan de heer Kamphuis (uit "Wel en wee", zie bronvermeldingen) zijn zeer illustratief:
"…. de reden van het schrijven van deze brief is echter nog een andere. Ik ben min of meer, om de kerk daar uit de nood te helpen, bezig om het orgel in de Hervormde Kerk daar schoon te maken en wat minder lek te krijgen. Het is een Standaart-orgel uit 1909 (gebouwd voor de Hervormde Kerk van Rijswijk in het land van Heusden en Altena). Eerst dachten we (echtgenote Nelie Verloop bespeelde destijds het orgel) dat het haast onbegonnen werk was om het goed bespeelbaar te maken, doch al doende blijkt het toch geen slecht orgel te zijn …. Het werkje (bedoeld wordt het orgel) telt negen stemmen op één klavier, is vrijwel gaaf bewaard, behoudens enkele toevoegingen. Wat ik echter niet helemaal vertrouw is de winddruk …. het orgel moet binnenkort weer gedeeltelijk bespeelbaar zijn, omdat de kerkrestauratie ten einde loopt. Ik moet U zeggen dat de belangstelling van de orgeldeskundigen (zoals b.v. Klaas Bolt en Hülsmann, orgelcommissie Herv.Synode) om dit werkje nu eens gaaf te behouden, gaandeweg groter wordt. Het is zeker met vakmanschap gemaakt. Als U kunt, help ons dan met dit probleempje."
In 1978/79 vindt een algehele restauratie plaats uitgevoerd door de firma Jos. Vermeulen (Alkmaar).
In 2006 vindt opnieuw een restauratie plaats, uitgevoerd door de firma Flentrop Orgelbouw (Zaandam).
In 2012 is het houtwerk opnieuw geschilderd en de versiering van de orgelkast in originele staat gebracht.
Tot slot (uit de website standaart-orgels.nl) een gedeelte uit een vraaggesprek uit 1971 met Henk Kamphuis, oud-werknemer van A. Standaart, waarbij het orgel dat nu in Callantsoog staat zijdelings ter sprake komt.
"Een enkele keer, als dat gevraagd werd, bouwde hij (Adriaan Standaart) ook (orgels met een mechanische tractuur). Zo leverde hij op speciaal verzoek voor de Ned. Herv. Gemeente te Staphorst een mechanisch sleepladenorgel. Ook in de begintijd bouwde hij, zij het zelden, wel eens een klein mechanisch werk. Bijvoorbeeld voor de Ned. Herv. Gemeente te Rijswijk (N.Br.), een orgeltje van 7 stemmen. Maar het bleven uitzonderingen."
Als het juist is dat het orgel al in 1900 gebouwd is, is het, gelet op wat Kamphuis zegt, merkwaardig dat de jeugdige Adriaan direct na zijn opleiding bij Maarschalkerweerd een mechanisch orgeltje bouwde in plaats van een pneumatisch exemplaar. Was het een opdracht die uiteindelijk niet doorging?
Conclusie: het éénklaviers "werkje" in Callantsoog is dus meer dan honderd jaar oud (vermoedelijk bouwjaar 1900) en mogelijk het oudste goed functionerende mechanische Standaart-orgel in originele staat (met toevoegingen door Standaart zelf in 1920). Het heeft de karakteristieke warme Standaart-klank, wordt zeer goed onderhouden en wekelijks gebruikt in de eredienst. Kortom: voor de orgelliefhebber (maar hij niet alleen) zeker de moeite waard om eens te komen beluisteren.
.
Bronvermeldingen:
www.standaart-orgels.nl
www.orgelfoto.nl
www.orgelsite.nl
www.reliwiki.nl
www.flentrop.nl
www.hervrijswijknb.nl
Jb. Baken en S. Verschoor:"Wel en wee" van de Nederlands Hervormde Gemeente Callantsoog 1570-2006
(uniek geschiedwerk, nog enkele exemplaren verkrijgbaar, opbrengst geheel t.b.v. het onderhoudsfonds van de kerk)
|
